یادداشت‌ها

بشر تا هر نقطه طبیعت که توانسته دست دراز کرده و پای گذارده تا اهلی اش کند و این از خطوط جاده هایش پیداست که چون چین و چروکی، چهره طبیعت را فرسوده و مقهور ساخته، بشر این همه را پیشرفت نام نهاد که به گفته گوردن چایلد پیشرفت نزد مورخ می تواند با تکامل نزد جانور شناس برابر باشد و مقصود اش از آن، توفیق در تنازع بقاست. بازماندن آنکه به سزاتر است یک اصل اساسی تکامل است.

بنظر می­رسد که بحران کرونا با شدت و بی­رحمی خاص خودش یادآور "هم­سرنوشتی" میان آدم­ها شد و مرکز ثقل توجه را، پس از قرن­ها، از رقابت برای سود بیشتر برداشت و الویت­های اقتصادی ما را به سخره گرفت. اکنون مرکز ثقل توجه "زندگی"، نگاه قدرشناسانه به زندگی و تجربه­های روزمره­ی آن است.

اگر انسان چنان است و خوبی در زندگی چنین آسان دست یافتنی است، پس چرا بشر در تاریخ اینهمه رنج دیده و بلا کشیده است. آیا متفکران و خیر خواهان به خطا رفته اند، یا خطا کارانی  مهار بشریت را به اختیار گرفته اند؟  یا  چه بسا اگر نبودند خیرخواهان و ایثار گرانی که یا به صلیبهای آشکار و پنهان  کشیدندشان یا دهانشان را دوخته اند، یا جسم و جانشان را سوخته اند، وضع بشر از این هم بدتر می بود.

در قرن شانزدهم میلادی، توماس هابز (فیلسوف و اندیشمند ارجمند سیاسی انگلیسی) با مشاهده وضعیتی مشابه، بنیاد فلسفه سیاسی خود را بر آن گذاشت که آنچه رفتار انسانی را تعیین می‌کند، غریزه بقاست و از آنجا که منابع همیشه محدود است، تنازع برای بقا، انسان‌ها را در مصرف این منابع محدود به گرگی برای انسان‌های دیگر بدل می‌کند و از این‌رو آنچه در میان جوامع انسانی در حالت طبیعی آن برقرار است «جنگ همه با همه» است!

هنگامی که در سال ۱۹۶۸ مجلس آلمان «قانون وضعیت فوق‌العاده» را تصویب کرد، موجی از اعتراض در این کشور به راه افتاد. اما این روزها که دولت آلمان بسیاری از آزادی‌های شهروندان را به دلیل بحران کرونا محدود کرده و تصمیمات گسترده‌ای بدون موافقت پارلمان این کشور اتخاذ می‌کند، هیچ بحث و واکنشی در این زمینه دیده نمی‌شود. آیا این امر مسئله‌ساز نیست؟

باستان­شناسی پس­ماند برای نخستین بار در ایران با حمایت مرکز مطالعات و برنامه‌­ریزی شهر تهران و مرکز پژوهشیِ آفرینش و با مسئولیت اجرایی نگارنده در سال‌های نود و شش و نود و هفت در دو منطقه هفت و هفده در تهران به اجرا درآمد. در این پژوهش دوازده نفر از فارغ­التحصیلان رشته­‌های باستان­شناسی و جامعه‌­شناسی، مطالعات فرهنگی و حقوق شرکت داشتند.

به‌نظر می‌آید که با پرداختن به علوم انسانی، سوال انسان چیست نیز ضرورتاً پاسخ داده می‌شود. ولی اینگونه نیست. برای فهم چرایی این موضوع ابتدا خوب است که به تعریف علم رجوع کنیم. مارتین هایدگر در بررسی پدیدارشناسانه علوم نشان می‌دهد که علم به عنوان رویداشت (Verhalten, Comportment) ابتدا باید بن‌مایه هستی شناختی قلمرو مورد بررسی علم را پیشاپیش نزد خود داشته باشد.

به‌دلیل پیچیدگی مقولات مورد تفکر این نظریه‌پردازان حتی خود آنها مجبور بودند تا اندازه‌ای مکث کنند تا بخوبی و روشنی تبعات تفکر خود را بشناسند.  در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ قرن ۲۰ میلادی هنوز نظریه‌پردازان اروپایی و آمریکاییِ طرفدار نیچه و هایدگر به‌لحاظ فکری به انسجام نرسیده بودند و برای مدتی مسحور و درگیر هضم یافته‌های خود شده بودند.

اگر به دلایلی امروز از نظر آماری، استادان بی‌سواد و مدیران بی‌کفایت در نظام آموزشی و پژوهشی حضور دارند (تکرار می‌کنم: از نظر آماری)، آنگاه چه دانشگاه‌ها دولتی باقی بمانند، چه تجاری شوند تفاوتی در کیفیت نظام آموزشی پیش نخواهد آمد.  با مقایسه‌ای ساده بین وضعیت دانشگاه‌ها و چگونگی پیاده‌سازی اصل ۴۴ و مافیاهایی که بر شرکت‌ها و سازمان‌های «خصولتی» چنگ انداخته‌اند روشن می‌شود که زمانی که نظام غیررسمی براساس غریزه‌ی شهوت قدرت حرکت کند، تفاونی بین دولتی بودن و خصوصی بودن نمی‌توان قایل شد.

شاید بتوان گفت که پس از نخستین تماس/ مواجهه عمومی ایرانیان با تجدد طی جنگ‌های ایران و روس در دوره پادشاهی فتحعلیشاه قاجار و آگاهی عمومی نسبت به عقب‌ماندگی ایران از دنیای پیرامونش، ایده «پیشرفت» به عنوان اصلی‌ترین آرزوی مردمان این سرزمین و پایدارترین مطالبه ملی جامعه ایرانی باقیمانده است؛ ایده‌ای که بعدها در ادبیات سیاسی کشور با عنوان «توسعه» به‌رسمیت شناخته شد و تحقق آن، هدف اصلی همه دولت‌های ایران معاصر قرار گرفت.