یادداشت‌ها

پرسش اینجاست که چه اتفاقی افتاد، انقلابی که شعارش سیادت مستضعفین بود، الان در وضعیتی قرار دارد که تقریباً بنا به برخی آمارها با ۱۹ میلیون حاشیه نشین روبرو هستیم؟... یکی از دلایل آن نوع نگاهی است که به سیاست توسعه‌ای داریم، در واقع توسعه ناپایدار یکی از عوامل همین فاصله طبقاتی است، که در جامعه وجود دارد. از آن موقعی که در دوره مرحوم رفسنجانی سنگ بنای توسعه اقتصادی گذاشته شد، تا امروز تمام نگاه‌ها به سیاست اقتصادی، توسعه ناپایدار است. تا این زمان هیچ ملاحظه‌ای و توجهی و اهتمامی به توسعه پایدار نشده است.

حکومت اصرار بر «ناخوانا» ماندن دارد، چرا که داده‌های واقعی درباره تعداد پیروان هر دین و مذهب، می‌تواند ناعادلانه بودن تقسیم و تسهیم قدرت را نشان دهد و در نتیجه، به شعله‌ور شدن جنگ و نزاع میان طوائف گوناگون بینجامد. کنفرانس طائف که به‌منظور پایان دادن به بیش از دو دهه جنگ داخلی برگزار و به امضاء توافقنامه میان طرف‌های درگیر و خاتمه جنگ منتهی شد نیز به‌واسطه اعمال تغییراتی اندک در سهم سیاسی هر جامعه فرهنگی از قدرت، در بنیان حکومت تحولی به‌وجود نیاورد.

شکل‌بندی‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی اکثریت قریب به اتفاق کشورهای خاورمیانه، با وجود تفاوت‌هایی، در یک خصلت عام مشترک‌اند: قفل‌شدگی یا تله نهادی نوفئودال. به این معنا که همه آنها کشورهایی پیرامونی در نظام جهانی و اقتصاد جهانی‌شده سرمایه‌داری هستند؛ در نتیجه این مازاد اقتصادی حاصل از تولید ارزش اضافی سرمایه‌دارانه است که در آنها گردش می‌کند‌ تا قدرت سیاسی از آن رانت بگیرد.

در رفتن به حج ما درگیر همین دو حرکت هستیم.  یکی آنچه هایدگر متافیزیکی می‌نامد (حرکت اول: مسافرت از شهر خود به مکه) که بدنبال هدفی (خدا در خانه‌ی خدا) در انتهای یک راه است، برای رسیدن به مقصود (خدا) و حل تمام مشکلات، و فائق آمدن بر تناهی خود.  در حرکت دوم که ناقض و نافی حرکت اول است (که در محل ملاقات رخ می‌دهد و سمبل آن هفت بار چرخیدن بدور کعبه است)، متوجه می‌شویم که راه‌حلی نهایی و یک‌بار-برای-همیشه وجود ندارد، و این‌که مقصود، رفتن بسمت مقصود است، که حل مشکلات‌مان در حل کردن بی‌نهایت مشکل است

نباید فراموش کرد که این تحولات ضرورتا نه مطلقا مثبت بوده است و نه مطلقا منفی. ظهور تکنولوژی مدرن، اگرچه پیامدهای ارزشمندی را در حوزه رفاه و افزایش سطح ایمنی و سلامت اجتماعی به همراه داشت، به واسطه خشونتی که بر طبیعت اعمال می‌کرد، خود به «قفس آهنین» جدیدی مبدل شد که با ممانعت از مداخله ارزش‌ها و بنیادهای اخلاق انسانی و اجتماعی در پیشرفت، به پیامدهای تراژیکی مانند ظهور استعمار و استعمارگری در میان انسان‌ها، انقراض بسیاری از حیوانات در طبیعت، افزایش بی‌رویه سطح تلفات در مشاجرات و جنگ‌ها

ما نمی‌توانیم خشونت را از الگوهای مکرر و یا سایر اشکال ساختاری و نهادی خشونت نتیجه بگیریم. خشونت فیزیکی، محرزترین نوع خشونت است. هر آن زمان که خشونت در این شکل اعمال شود، یافتن مسئول و مسبب آن آسان‌تر خواهد بود. زمانی که مسبب خشونت فیزیکی، جهت توجیه خشونتش بهانه‌هایی چون نظام پلیسی غیر عادلانه، زندان و یا دفاع از امنیت ملی را دستاویز قرار می‌دهد، مسئله‌ی «مسئولیت‌پذیری» در قبال خشونت پیچیده‌تر نیز خواهد شد.

عدالت باید صرفاً معطوف به توزیع منابع اجتماعی اولیه (social primary goods ) باشد که عبارتند از: آزادیهای اساسی، درآمد، ثروت (مطابق با انتظارات معقول افراد) و عزت و احترام اجتماعی (رالز می گوید این فهرست انعطاف پذیر است). اینها منابع اولیه اجتماعی هستند که برای زندگی کردن مطابق با هر نوع  غرض و غایات (یا هر دستگاه اخلاقی -دینی) ضروری می باشند.

دانشگاه در حقیقت یک بوروکراسی ناکارآمد است که عمده وظیفه اش تربیت بوروکرات برای بوروکراسی های ناکارآمد دیگر است. اگر در رشته های فنی و مهندسی و پزشکی دانشگاه ها گاه نیروی متخصص به معنی حقیقی کلمه تربیت می کنند، در رشته های دیگر اکثر قریب به اتفاق نیروها برای بوروکرات شدن تربیت می شوند، یعنی برای کارهایی که مضر برای مملکت است.

چیزی که مخصوصا در نظام آموزشی ما نسبت به آن پرهیز و امتناع وجود دارد. در دوره جدید پدیده‌ای موهوم تحت عنوان علم وارد کشور شده که امری مستقل تلقی می‌شود و به زمینه ما هیچ کاری ندارد؛ مثلاً آب در ۱۰۰ درجه می­جوشد و دیگر کاری به محیط آن ندارد. این تصور نه تنها صحیح نیست بلکه بدتر آنکه باورمان شده اگر این علم را در اختیار داشته باشیم همه مشکلاتمان حل خواهد شد.

خوشبختانه به نظر می‌رسد به تدریج توجه جامعه دانشگاهی ایران به مسئله پیامدهای احتمالی کرونا جلب شده و از این  رو، تبادل نظر در میان اندیشمندان حوزه علوم انسانی آغاز شده است. از جمله می‌توان به مجموعه یادداشتهای استاد گرامی جناب آقای دکتر منوچهری اشاره کرد که از منظر پدیدارشناختی به بررسی موضوع پرداخته‌اند.