کتابی نو و متفاوت در حوزه مطالعات توسعه ایران: «در جست‌و‌جوی الگوی ایرانی توسعه»

در هفته گذشته کتابی جدید و متفاوت با عنوان در جست‌و‌جوی الگوی ایرانی توسعه از سوی انتشارات روزنه چاپ و روانه بازار کتاب شد. حجم کتاب متشکل از هیجده بخش بانضمام نمایه و مقدمه آن مجموعا ۴۶۵ صفحه است. وجه اصلی تفاوت این کتاب با سایر آثار مشابه در حوزه مطالعات توسعه ایران جنبه هم‌اندیشی و وجه گفت‌و‌گویی آن برای یافتن الگوی ایرانی توسعه است. در این هم‌اندیشی که حاصل همکاری و جلسات مشترک مرکز پژوهشی توسعه اجتماعی آفرینش و مرکز علم و فناوری فرهنگستان علوم ایران در سالهای۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ است پژوهشگران ایرانی دیدگاه خود را در باره الگوی ایرانی توسعه بصورت سخنرانی و سپس پرسش و پاسخ  ارایه دادند. روال جلسات هم‌اندیشی بر این بود که نیمی از وقت به ارایۀ بحث سخنران و نیمی به مباحثه دربارۀ آن اختصاص داده می‌شد و متن گفتگوها ضبط می‌گردید. آنگاه، سخنرانیها و گفت‌و‌گوها پیاده شده و متن پیاده شده برای اصلاحات و ملاحظات لازم به سخنران داده شد و پس از بازبینی و اصلاح شکل مکتوب آنها توسط سخنرانان، در نهایت، به‌لحاظ شکل و رسم‌الخط ویرایش و سرانجام در قالب کتاب تنظیم و تحویل انتشارات روزنه گردید و این انتشارات نیز پس از ویراستاری نهایی به چاپ و نشر آن همت گماشت که اکنون ماحصل این کار جمعی در اختیار علاقمندان قرار دارد.

گفتنی است مرکز پژوهشی توسعه اجتماعی آفرینش، با توجه به فلسفۀ وجودی، اهداف و مأموریت‌هایی که برای آن تعریف شده است، از ابتدای تأسیس آن به این سو، دغدغۀ انجام کوشش‌های جدی در این زمینه داشته و دارد. از همین رو، برنامۀ «نشست‌های هم‌اندیشی ماهانه» مرکز با همکاری مرکز علم و فناوری فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی در همین راستا تعریف و خوشبختانه به یاری خدای دانش‌گستر و همکاری صمیمانه و داوطلبانۀ اندیشمندان این عرصه، بر بحث و گفتگو دربارۀ الگوی ایرانی توسعه متمرکز ساخت.

بعلاوه، شایان ذکر است که تنها پژوهشگر خارجی این اثر دکتر سیداخترحسین اهل هندوستان و استاد دانشگاه جواهر لعل نهرو است که سخنرانی وی با عنوان “اندیشه و افکار علامه اقبال لاهوری” در مرکز آفرینش ایراد و به این مجموعه افزوده شد. همچنین، اولین بخش کتاب مقاله ای است ترجمه شده با عنوان “پارادایم نظام اخلاقی توسعه: اهداف و استراتزی‌های اخلاقی توسعه” نوشته نیکوس آسترولاکیس که در آن ارتباط وثیق اخلاق و توسعه و یا به عبارتی مبانی اخلاقی توسعه به بحث گذاشته شده است. به استثنای این دو مورد، سایر بخش‌های شانزده‌‌گانه کتاب حاصل بررسی و تامل پژوهشگران ایرانی است که خلاصه ای از رزومه و مشخصات تک تک آنها در ابتدای کتاب آمده است.

هر بخش از بخش‌های هیجده‌گانه کتاب موضوع مستقلی است که به نوعی چکیده و ماحصل نگاه ارایه‌دهنده آن به مقوله توسعه در ایران و چالشها و راهکارهای آن است. بنابراین، مطالعه هر بخش می‌تواند مسقل و مجزای از مطالعه سایر بخش‌ها صورت گیرد و از این جهت رعایت ترتیب خاصی برای مطالعه مد نظر نیست و مشکل خاصی در این زمینه وجود ندارد. اما با وجود این، از آنجا که محور مشترک همه مباحث و بخش‌های کتاب تمرکز بر وضعیت ایران و موانع توسعه آنست با خواندن و تامل در مفاد همه بخش‌هاست که می توان به نگاهی جامع تر در این زمینه دست یافت. به بیان دیگر، با خواندن کلیت کتاب است که می‌توان به تصویری روشن‌تر از چشم‌انداز و ابعاد مبحث توسعه در ایران و از معضلات و پیچ‌وخم‌های آن نائل آمد. چرا که هر کدام از مشارکت کنندگان در این مباحث در زمینه موضوعی که برای ارایه در هم‌اندیشی انتخاب کردند در زمره صاحبنظران آن موضوع بشمار می آیند که عمری را در مطالعه و بررسی این موضوع سپری کرده و از جدیدترین دستاوردهای علمی مربوط به این موضوع بهره گرفته‌اند و از این لحاظ مبالغه نیست اگر گفته شود هر بخش از این کتاب حاصل تاملات علمی و برگرفته از مطالعات سالیان متمادی و در واقع تجربه زیسته آنهاست.

در اینجا کافی است به یک مورد اشاره شود و آن سخنرانی زنده‌یاد مرحوم دکتر احمد گل‌محمدی دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر گروه علوم سیاسی این دانشگاه تحت عنوان “توسعه و ناکارآمدی دولت در ایران” است که در این اثر به یادگار مانده است. در این سخنرانی که از جمله آخرین فعالیت‌های علمی او در حیات پربرکتشان بوده است نکاتی بس مهم و قابل تامل در باب دولت در ایران مطرح شده است. همچنانکه می‌دانیم ایشان سالیان زیادی بود که مطالعات تخصصی خود را بر مفهوم “دولت” از یک سو و مقولاتی چون “فرهنگ، هویت و زندگی اجتماعی” از سوی دیگر متمرکز کرده بود و بخش عمده‌ای از آثار و تالیفاتی که در دو سه دهه اخیر پدید آورده بود حول همین محورها بوده‌اند. در این آثار، مفهوم دولت به معنای اعم و جایگاه دولت در ایران به معنای خاص بیش از سایر مفاهیم مطمح‌نظر او بوده است ولی این مفهوم را نه بطور انتزاعی و جدای از سایر تحولات سیاسی بلکه همواره آنرا در بطن و متن فرهنگ و زندگی اجتماعی و همچنین در طول تاریخ جوامع مورد عنایت و بررسی قرار داده است. در این خصوص کافیست به عناوین کتابهای تالیفی و ترجمه‌ای ایشان توجه شود که در آنها مفهوم “دولت” در جایگاهی کانونی و محوری قرار گرفته است. دو کتاب چیستی، تحول و چشم‌انداز دولت و جهانی شدن، فرهنگ و هویت از معدود آثار تالیفی ایشان که هر دو توسط نشر نی منتشر شده‌اند گویای صحت این مدعاست. همچنین، ترجمه کتاب ایران بین دو انقلاب نوشته یرواند آبراهامیان که ایشان و محمدابراهیم فتاحی بطور مشترک ترجمه و از سوی نشر نی منتشر شده است، نشانگر توجه و اهتمام به تحولات سیاسی و تاریخی ایران بوده است. معنا، فرهنگ و زندگی اجتماعی، درآمدی انتقادی بر تحلیل سیاسی، درآمدی بر فلسفه تاریخ و بنیادهای علم تاریخ از جمله دیگر آثار مهم و تاثیرگذاری است که به همت ایشان ترجمه شده‌اند. یاد و خاطره این دوست و همکار ارزشمندمان را که همانند دیگر استاد ارجمند و کم نظیر علوم سیاسی مرحوم دکتر داود فیرحی بدلیل ابتلای به بیماری کرونا روی در نقاب خاک کشیدند گرامی داریم. روحشان شاد و یادشان جاودانه باد.

به همین منوال، سایر بخش‌های کتاب حاضر نیز حاصل سخنرانی و گفت‌و‌گوی کسانی است که سالها در این عرصه به مطالعه و تحقیق اشتغال داشته و آثار علمی متعددی را به رشته تحریر درآورده‌اند. مروری بر اسامی مشارکت‌کنندگان این اثر که برخی از آنها برای مخاطبان ایرانی اسامی نام‌آشنایی هم هستند و ملاحظه سایر آثار آنها حاکی از آنست که هر کدام متولی ارایه موضوعی شدند که قبلا آثاری را در آن زمینه به جامعه علمی کشور عرضه کرده‌اند: عباس منوچهری، احمدخالقی دامغانی، قدیر نصری، مرتضی بحرانی، جواد حیدری، حسین هوشمند، حمید نوحی، سیدمحمدبهشتی شیرازی، مسعود پدرام، حسین رحمت الهی، جهانگیر کرمی، سعید نریمان و سیدعطالله سینایی. در این مجال، فرصتی برای اشاره به آثار این پژوهشگران نیست ولی خوانندگان علاقمند می‌توانند به رزومه مختصر آنها در صفحات آغازین این اثر مراجعه نمایند.

جایگاه و اهمیت این کتاب در حوزه مطالعات توسعه در ایران و ضرورت هم اندیشی و گفت‌و‌گو در این عرصه را می توان از مواجهه کشورمان با الزامات و اقتضائات دنیای جدید در دو سه قرن اخیر دریافت. از نخستین تماس‌ها و رویارویی‌های ایرانیان با تمدن نوین تاکنون، یافتن پاسخ یا پاسخ‌های درخور برای پرسش «برای پیشرفت و توسعۀ ایران چه باید کرد؟»، اگر نگوییم مهم‌ترین، یکی از مهم‌ترین چالش‌های فکری آنان بوده است. تمسک به ایده‌هایی همچون استقلال، آزادی و عدالت، حاکمیت قانون، مشروط و مقید ساختن قدرت حاکمان، همه و همه در مسیر دستیابی به آرزوی پیشرفت و توسعه صورت پذیرفت. پس از جنگ‌های جهانی اول و دوم و استقلال مستعمرات کشورهای اروپایی در آفریقا و آسیا، دانش توسعه متولد و نظریۀ نوین‌سازی به‌عنوان پارادایم مسلط مطرح شد. پس از آن نیز نظریه‌های تعدیل ساختاری و نهادگرایی پا به میدان گذاشتند و هر بار ما ایرانیان، تحقق آرزوهایمان را ذیل یکی از این مکاتب تعریف کردیم و از دولت‌هایمان خواستیم با پیروی از این یا آن مکتب و پایبندی به اصول‌‌ و معیارهایشان در برنامه‌‌های عمران و توسعۀ کشور، بهزیستی و بهروزی را برای شهروندان این مرز و بوم به ارمغان بیاورند. واقعیت اما این بوده که برنامه‌های توسعه، صرف‌نظر از مقدار پایبندی دولتمردان به آنها و میزان توانمندی و کارآمدی دولت‌ها در تحقق آنها در میدان عمل، ما را به دستیابی به توسعۀ همه‌جانبه، پایدار و متوازن رهنمون نشده، و بنا به مباحثی که در دهه‌های اخیر در حوزه دانش توسعه مطرح شده، نخواهد شد. اینک ضرورت شکل‌گیری الگوی توسعۀ مبتنی بر بافتار اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی هر کشور که با عنوان «الگوی بومی» شناخته می‌شود، از سوی بیش‌تر اندیشه‌ورزان عرصه توسعه و شمار قابل توجهی از متولیان توسعه در سطوح بین‌المللی، منطقه‌ای، ملی و محلی، پذیرفته شده است.  شاید نام‌گذاری چنین الگویی که در بردارنده همه ویژگی‌های یادشده باشد به «الگوی توسعه اصیل»، بیانگر ابعاد پیچیده آن باشد. شکل‌گیری چنین الگویی اما، از دل گفتگوی فراگیر ملی میان صاحبنظران از رشته‌های گوناگون علمی، در فضایی فارغ از ملاحظات غیرعلمی، پدید می‌آید. امروزه دیگر پذیرفته شده که مبحث توسعه و دانش مربوط به آن، از حوزه علم اقتصاد فراتر رفته و آراء مطرح در علوم سیاسی، جامعه‌شناسی، حقوق، تاریخ، جغرافیا، روانشناسی اجتماعی، مطالعات زنان، روابط بین‌الملل، فلسفه، دین‌شناسی، مردم‌شناسی و بسیاری دیگر از شاخه‌های دانش بشری، نقشی اساسی در شناخت موضوع، انتخاب روش‌شناسی و استفاده از ابزارهای گوناگون تجزیه و تحلیل در این زمینه ایفا می‌کند.

در پایان، بایسته است از همکاری همۀ مشارکت‌کنندگان و شرکت‌کنندگان در جلسات یادشده، آقای دکتر عباس منوچهری مدیر وقت مرکز علم و فناوری فرهنگستان، آقای احمد هاشمی ویراستار محترم و آقای سیدعلیرضا بهشتی‌شیرازی مدیر محترم انتشارات روزنه که انتشار کتاب را امکان‌پذیر ساختند، سپاسگزاری کنیم.

مرکز پژوهشی توسعۀ اجتماعی آفرینش