گروه پژوهشی توسعه اجتماعی آفرینش گروه پژوهشی توسعه اجتماعی آفرینش
سالن همایش اندیشگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در روز پنجشنبه ۱ آبان‌ماه ۱۴۰۴ شاهد نشستی بود که برای معرفی، نقد و بررسی کتاب علم عقب‌ماندگی برگزار شد. در این برنامه که با حضور جمعی از استادان دانشگاه، پژوهشگران حوزه تعلیم‌وتربیت و فرهنگیان از سراسر کشور به‌صورت حضوری و آنلاین همراه بود، ابعاد مختلف مسئله توسعه‌نیافتگی علمی ایران و نقش نظام آموزشی در آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
در آغاز این نشست که به ابتکار «مرکز پژوهشی توسعه اجتماعی آفرینش»، و مشارکت نویسنده کتاب، «اندیشکده دانا»، مؤسسه «شالوده سبز ایران»، انتشارات «نگاه معاصر» و «اندیشگاه کتابخانه ملی ایران» تشکیل شد، دکتر علی شعبانی، دبیر نشست، به نمایندگی از «مدرسه توسعه» مرکز پژوهشی آفرینش خلاصه‌ای از مباحث کتاب را ارائه کرد و گفت:
«نویسنده با تعریف علم به معنای فهم رفتار طبیعت، بر این باور است که توسعه معنایی جز توسعه علمی ندارد و با تأسی به قول پروفسور عبدالسلام فیزیک‌دان پاکستانی می‌گوید: عقب‌ماندگی یعنی عقب‌ماندگی علمی، به این ترتیب، جوهر مباحث خود را بر علم متمرکز کرده است. او معتقد است توسعه، عدالت، دموکراسی، قدرت، تولید، مصرف و… در گرو دستیابی به جوهر علوم با اولویت ریاضی، فیزیک و شیمی است. مرشد، رنسانس را تنها نقطه عطف توسعه در تاریخ بشر می‌داند؛ دوره‌ای که امور بشر به خودش واگذار شد. مرشد کشورهای پس از رنسانس را از منظر جذب دانش به سه دسته تقسیم می‌کند:
گروه یکم– کشورهایی که مولد دانش بودند و تاریخ عصر جدید، رقابت و قدرت‌نمایی آنهاست.
گروه دوم– کشورهایی که به جذب علوم نائل آمدند بدون آنکه در پیدایش چند صد ساله آن سهم چندانی داشته باشند که ژاپن نمونه برجسته این گروه از کشورهاست.
گروه سوم– کشورهایی که چشم بر این حقیقت تاریخی نگشودند و در زمره عقب‌ماندگان ماندند.
بر این اساس، نویسنده ایران را در زمره کشورهای عقب‌مانده دانسته و علت عقب‌ماندگی را غفلت دویست ساله نخبگان می‌داند.»
وی سپس ادامه داد: «مرشد با نقل گزارش جمعی از مدیران ارشد ژاپنی بازدید کننده از ایران در دهه پایانی قرن بیستم و نقد آنان به عدم توسعه ایران به رغم وفور ماشین‌آلات و تکنولوژی و کارنجات و… در ایران، آن گزارش را نماد عقب‌ماندگی ۱۵۰ ساله ایران می‌داند و در صفحه ۱۸۳ کتا ممی‌گوید: ژاپنی‌ها جوهر علم را جذب کردند ولی ایرانیان به کاربرد ظواهر تکنولوژی پرداختند.
شعبانی در ادامه به نقل از نویسنده گفت: «اگر بنا داریم پوسته عقب‌ماندگی را بشکافیم و از زمره کشورهای عقب مانده خارج شویم و از زمان تقویمی به زمان تاریخی پای بگذاریم یک راه و تنها یک راه در پیش داریم. ملت‌ها با هر فلسفه و هرگونه آرزوی صورت‌بندی اجتماعی که برای خود دارند، از منتهاالیه سیستم‌های اشتراکی تا افراطی‌ترین شرایط سرمایه‌داری برای حضور در بازی قدرت جهانی باید به علوم غرب مجهز شوند و پیش‌نیاز این تجهیز، خودآگاهی و ایمان یافتن نخبگان جامعه به وجوب این ضرورت است». مرشد سپس در پاسخ به پرسش «چه باید کرد»، راهکار عملی برای حصول به توسعه علمی را به شرح زیر پیشنهاد کرده است:
۱- هم‌رأیی و همراه شدن جمعی از نخبگان حکومتی و بیرون حکومتی برای راه‌اندازی نهضت علمی مانند ژاپن
۲- تأسیس نهاد علم و تدریس متدولوژیک علم از دوره ابتدایی مدارس.
او با بیان نظر ماکس وبر، جامعه‌شناس آلمانی، معتقد است «روح علمی باید قبل از نظم علمی مستقر شود».
نویسنده به‌طور روشن، چاره را در آموزش و تربیت نسل‌های علمی‌اندیش از پایه می‌داند و به آموزش و پرورش پیش از آموزش عالی توجه می‌دهد. او می‌گوید « هدف نظام آموزش باید بیش و پیش از اینکه به انتقال معلومات متمرکز باشد باید به آموزش آموختن تمرکز یابد. باید نظام آموزش آمادگی آموختن و حل مسائل را بیاموزد».
نویسنده معتقد است باید ذهن کودکان پیش از بلوغ با علمی اندیشیدن مأنوس باشد و گرنه آموزش پس از آن تأثیر لازم نخواهد داشت و «آموزش باید رابطه ذهن و واقع، و نظر و ماده را به‌صورت ملموس پر کند و ذهن را بر قواعد رفتار جهان و ماده مشرف نماید».
نویسنده با اشاره به نظر برخی صاحب‌نظران در خصوص مباحث کتاب، می‌گوید «این مجموعه را باید در حکم تخلیه بار عاطفی در بیان یک نظریه تمدنی انگاشت و به اجماع و ایمان نخبگان در تبدیل آن به پلتفرم عقلی ملی و بین‌المللی جهان عقب‌مانده امید داشت».(ص۱۵).
شعبانی با اشاره به مباحث مشابه در این زمینه خاطرنشان کرد:
به‌یاد داریم که نویسندگان کتاب چرا ملت ها شکست می‌خورند، برندگان نوبل ۲۰۲۴ جهان، غفلت را یکی از علل شکست، عقب‌ماندگی و عدم توسعه و نهادسازی را رمز توسعه و موفقیت کشورها می‌دانند. مهندس مرشد با تأکید مکرر بر غفلت۲۰۰ ساله نخبگان جامعه، در واقع آن را علت اصلی عقب ماندگی ایران می‌داند. همچنین پل ساباتیه نویسنده کتاب نظریه های فرآیند خط‌مشی عمومی، بیداری سیاستگذاران و تغییر سیاستها را ناشی از دو عامل شوک بیرونی(تهاجم خارجی، جنگ، کودتا و…) و شکست سیاستهای اجرایی در یک دوره و ایجاد نارضایتی عمومی می‌داند. کورش مرشد به رخدادهای تاریخ ایران به ویژه جنگهای ایران و روس (شوک بیرونی) و صدمه مادی و معنوی بزرگی که بر اثر آن به ایران وارد شد و نیز بی فرجامی و عدم موفقیت سیاستهای ۱۵۰ سال گذشته (شکست سیاستها- عامل درونی) اشاره کرده و معتقد است این حوادث باید منجر به بیداری واقعی نخبگان و سیاستگذاران ایرانی می‌شد، چنانکه شکست ژاپنی‌ها از ناوگان امریکا، منجر به بیداری نخبگان ژاپنی در ۱۸۶۸ و آغاز نهضت علمی در آن کشور گردید.
سخنران بعدی نشست دکتر محمود مهرمحمدی، استاد علوم تربیتی دانشگاه تربیت مدرس، بود که به نمایندگی از «اندیشکده دانا» ضمن تجلیل از همت نویسنده کتاب و بازکردن افقی متفاوت به توسعه از منظر کسی که عمر خود را وقف صنعت کرده است، متذکر شد که «درست است که توجه به نقش مهم و کلیدی نظام آموزشی در توسعه همه‌جانبه و پایدار در کشور ما کمیاب است، اما نایاب نیست و به طور مشخص دو اندیشمند و نظریه‌پرداز حوزه توسعه در این زمینه مباحثی جدی مطرح کرده‌اند: دکتر حسین عظیمی‌آرانی و دکتر مقصود فراستخواه. با این همه، صراحت و شفافیت روایت مهندس مرشد وجه برجسته کتاب ایشان در رابطه با توسعه آموزش‌محور است. وی سپس به نقد کتاب پرداخت و از جمله این پرسش‌ها را مطرح کرد که آیا در کنار آموزش فناوری، نیاز به پرورش «خرد» تکنولوژیک نیست؟ و آیا می‌توان نقش علوم انسانی را در این رابطه نادیده گرفت؟ نکته دیگری که مهرمحمدی به آن اشاره کرد این بود که لازم بود نویسنده به تحولات اخیر در فلسفه علم و کثرت‌گرایی روش‌شناختی توجه می‌کرد. وی خواستار تحول بنیادین در نظام آموزشی کشور شد و تأکید کرد که «باید مدرسه به‌مثابه قفس را به مدرسه به‌مثابه خانه تبدیل کنیم.
پس از آن گزارش تصویری از فعالیت‌های مؤسسه «شالوده سبز ایران» و برگزاری دوره‌های «شهر علوم» در مدارس ابتدایی پخش شد و توضیحاتی از سوی دکتر محمدحسین حسینی در خصوص آن داده شد.
سخنران بعدی، مهندس مرشد بود که به تشریح برخی محورهای اصلی کتابش پرداخت. وی تأکید کرد که آنچه از تمدن مدرن گرفته‌ایم «ماشین‌آلات» بوده است و نه «شناخت فنون» که ترجمه صحیح واژه «تکنولوژی» است و بر این اساس به تجزیه و تحلیل وضعیت نمونه‌هایی در حوزه صنعت و کشاورزی پرداخت.
پایان‌بخش نشست پرسش و پاسخ و اظهارنظرهای تعدادی از حاضران، از جمله آموزگاران و دبیران ریاضیات و علوم تجربی مدارس و نیز برخی اساتید دانشگاه از حوزه تعلیم و تربیت بود.
لازم به یادآوری است که مشروح گزارش و نیز فایل‌های صوتی و تصویری این نشست به زودی در تارگاه مرکز آفرینش و کانال تلگرامی آن و نیز مؤسسات مشارکت‌کننده منتشر خواهد شد.
